Desexo partillar convosco o relato “Cabo de varas”, que ficcionaliza a estadía de Manuel Blanco Romasanta no castelo de Santo Antón da Coruña, onde cumpriría parte da súa condena. Espero que vos guste!

Cabo de varas: preso favorito e delator dos funcionarios que se encargaba de manter a galería ou módulo en orde. Antigamente, adoitaba impor a súa autoridade cunha vara, coa que mallaba discrecionalmente nos presos.

A Coruña, 15 de agosto de 1854

Querida mai,

véxome na obriga de perturbala de novo, aínda que esta vez –con toda seguridade –será a derradeira.

Aproveito este intre de claridade que precede a miña morte para informala do seguinte: onte, 14 de agosto, fun sentenciado a garrote vil sen posibilidade de recurso pola Audiencia Territorial da Coruña. Son culpábel. Non lle vou dar máis voltas a esta circunstancia. As miñas mans foron executoras do execrábel crime polo que fun xulgado.

Unha ira enorme, como xamais antes coñecera, apoderouse de min cando apertei a gorxa daquel funcionario até lle roubar o derradeiro alento. Unha ira cultivada polo mesmo diaño; sementada con coidado, regada, podada, abonada e aloumiñada con satánica perseveranza até recoller o seu froito.

Fálolle do demo, miña mai. Mais non dunha idea abstracta, senón do propio maligno feito carne. Un homiño enxoito, anano, afeminado. De palabra medida, aceno sensíbel, aspecto enfermizo e faccións tenras. Malia a historia que xa arrastraba cando chegou á prisión, nada na súa figura –agás, talvez, os ollos de raposo– desvelaba a maldade que albergaba no interior. Vostede seguramente ouviu falar del nalgunha ocasión, pois o xuízo polos seus crimes acadou certa sona, e así o reflectiu a prensa. Estoulle a falar de Manuel Blanco Romasanta, o lobishome de Allariz.

Romasanta chegou a Santo Antón unha tarde de finais de agosto. Chovera arreo pola mañá, como decotío naquel malfadado ano, e as raiolas da tarde roubáronlle a humidade á pedra, creando no castelo unha abafante atmosfera que mesturaba o cheiro do salitre e dos ouriños.

Os presos lacazaneabamos polo patio, algúns xogando aos naipes e outros deitados ao sol, inmóbiles como lagartos. O traslado de Romasanta levaba varios días capitalizando as nosas conversas. Todo eran suposicións, simples rexoubas. Eu, como cabo de varas, tiña certa ascendencia cos funcionarios, polo que era o obxecto das consultas dos outros reclusos. Porén, pouco ou nada sabía. Nin os mesmos funcionarios coñecían demasiado dun asunto que semellaba estar inmerso no segredo.

Entrou Romasanta na prisión arrodeado por catro gardas, como se fose un coloso temíbel en lugar dun ser diminuto, case ridículo. Unha nube ocultou o sol xusto nese intre, indicio –talvez –da desgraza que me causaría a súa presenza. Unha tona de silencio caeu sobre o patio do presidio ao paso da comitiva. Algúns dos presos apartaban a mirada, evitando o mal de ollo. Outros examinábano de esguello, coa cabeza baixa, nun aceno de franco temor.

Eu, pola contra, fiteino directamente, desafiante. Malia o lamentábel do seu aspecto, propiciado polo penoso traslado desde o cárcere de Allariz, Romasanta amosaba un rostro relaxado, até se podería dicir que ditoso. Mesmo crin adiviñar un sorriso de insolencia cando atopou o meu ollar.

As murmuracións non deixaron de medrar durante as súas primeiras horas no castelo. Os presos atribuíanlle todo tipo de propiedades máxicas, desde unha forza sobrehumana até o poder de ler as mentes. Un dos reclusos aseguraba, sen arroibo na cara, que Romasanta matara coas mans espidas o compañeiro de cela que tiña en Allariz, para despois comerlle o fígado e outras vísceras.

Esta era, querida mai, só unha das moitas lendas que sobre el corrían entre as pedras de Santo Antón. Cóntolle isto para que se decate do ambiente de fascinación daqueles momentos.

Mentres que a chegada daquel cágado de humano supuña unha preocupación para a maioría, eu vina como unha oportunidade. Decidín aproveitar o temor que infundía tanto a reclusos como a funcionarios para reforzar a miña autoridade no presidio.

E así o fixen durante a súa primeira saída ao patio. Tan axiña como apareceu pola porta, os presentes afastáronse do lobishome todo o posíbel. De novo a tona de silencio, de novo as cabezas baixas. Eu, pola contra, achegueime a el con paso firme. Cando alcancei a súa posición, sen dicir nin chío, arreeille unha puñada no estómago que o dobrou cara a adiante. Deille despois un couce na cabeza que o tirou ao chan, para a continuación continuar a mazalo coa vara como os xudeus mazaron a Cristo, o noso señor. Só me detiven cando rematei os folgos. Suando e abafado, aniqueime xunto a el e agarreino polos guechos loiros para lle erguer a mirada. «Acabarás afacéndote ao inferno, monstro», díxenlle. Malia a dor causada pola malleira, Romasanta devolveume un sorriso cínico que me provocou unha mestura de temor e repugnancia. Comecei entón a lle bater a fronte contra a pedra do chan, compulsivamente. Acho que acabaría por matalo de non ser pola intervención dun funcionario, quen pousou unha man sobre o meu ombreiro para me indicar que xa abondaba.

Non foi a única malleira, mai. Podo asegurarllo. Durante un mes persistín unha e outra vez nos meus abusos. O obxectivo de reforzar a miña autoridade estaba sobradamente acadado. Por que o facía, entón? É difícil explicarllo a alguén que non viu o xactancioso brillo daqueles ollos.

Un domingo solleiro de finais de setembro, uns pícaros foron quen de se empoleirar no muro exterior do castelo. Romasanta era o obxectivo da súa aventura, mais non conseguían localizalo. Talvez procuraban unha figura impoñente, de trazos animais, e non o afeminado homiño que se ocultaba no curruncho máis sombrizo do patio. Finalmente un dos funcionarios ameazounos coa súa arma e os rapaces fuxiron a fume de carozo, guindándose á auga desde as rochas.

Mais Romasanta non só espertaba a curiosidade daqueles rillotes. Todos cantos visitantes acudían ao castelo nas horas regulamentarias preguntaban polo “lobishome”. El sabíao, xaora! E decidiu aproveitar esta circunstancia no seu favor.

Esa mesma tarde, antes da cea, montei como decote o meu posto de venda no corredor. Acho que xa lle falei disto en anteriores cartas. Era un privilexio outorgado polos funcionarios a cambio de información e de lles axudar a manter a orde. Na improvisada tendiña vendía tabaco, doces, licores e outros remedios que axudaban os presos a pasar unha boa noite. O negocio era próspero e acostumaba a formarse unha longa ringleira durante o tempo de despacho. Ese día a afluencia era aínda maior, pois corrérase por todo Santo Antón que chegara unha nova partida de material. A miña sorpresa foi maiúscula cando advertín que Romasanta ocupaba o derradeiro lugar da fila. Unha carraxe animal apoderouse do meu siso. Dirixinme a el como un relampo e agarreino pola lapela da camisa, erguéndoo un chisco no aire e obrigándoo a se pór no bico dos pés. «Lisca, miñoca», díxenlle babexando. Romasanta non se intimidou ante a miña violencia. «Veño a che propor un negocio co que gañar unha manchea de cartos», díxome sereno e con voz de almibre. «Podes baterme de novo ou encher os petos de prata. Ti elixes».

A cobiza é o peor dos pecados, miña mai. Vostede ben mo advertiu hai ben tempo. Por degoiro de riquezas fun quen de facer negocios co demo. Agora estouno a pagar.

O trato era sinxelo: aproveitando o meu vínculo de excepción cos funcionarios, organizaría visitas de cidadáns desexosos de ver “o lobishome de Allariz”. Romasanta comprometíase a interpretar ben o papel. Encadeado na súa cela, detrás duns preventivos barrotes, escumaría pola boca, gruñiría e ameazaría os visitantes con ollos de tolo.

Todos saiamos gañando. Eu administraría as ganancias, que tería que partillar cos funcionarios e cos meus colaboradores, ficando –nin que dicir ten! –coa parte máis gorentosa do botín. E Romasanta que acadaba? preguntará vostede. Pois moi sinxelo: paz. Mentres o acordo estivese vixente, cesarían as malleiras. Cando un rexenta un negocio debe coidar ben do xénero e aquel homiño repugnante estaba a piques de se converter na máis valiosa das miñas mercadorías.

O éxito foi enorme. Os meus contactos exteriores espallaron a noticia das visitas. De súpeto, toda A Coruña devecía por ver a Romasanta. Mesmo chegaban persoas, familias enteiras, desde Betanzos, Carral, Abegondo, Arteixo… O pote da prata engordaba e eu, xeneroso, sabía contentar todos os actores daquela maquinaria.

«Os cartos, Danieliño, ou son suados ou deshonrados». Lembro agora os bos consellos que vostede insistiu en me dar e que eu, contumaz, insistín en ignorar. A avaricia conduciume, primeiro, á cadea. Agora hame levar ao cadafalso. Vostede sabe que este é un mal que levo dentro desde novo, que me anubra o bo xuízo e o entendemento.

A xeira de tundas que propinaba a Romasanta foi axiña trocada, grazas a uns petos cheos, por un práctico armisticio. Non eramos amigos –nin moito menos! –mais si que pasou a se converter no meu protexido. Por suposto, desde que era o meu socio, ningún outro preso se atreveu a achegarse a el con malas intencións.

Romasanta aproveitou esta circunstancia para facer un novo movemento. Eu, cegado polo fulgor do diñeiro, relaxei a garda e deixeino aproximarse a min. Devagar, en pequenas conversas cargadas de intención, o ananiño foi sementando no meu maxín unha mala herba, un xerme de desconfianza.

«Ti tomaches a iniciativa do negocio. Asumiches o groso do traballo. Se houber algún problema, ti pagarías as consecuencias. Non obstante, debes compartir os beneficios cunha manchea de parasitos que non arriscan nada. Non é xusto, non señor».

Romasanta bisbábame esta e outras ladaíñas semellantes preto do ouvido, provocando que unha mancha de escuridade tinguise o meu entendemento igual que a tinta dunha lura. A súa lingua de serpe, sen alzar xamais a voz nin abandonar o seu ton monocorde, rillou en min con paciencia franciscana até me mergullar na sombra por completo.

Unha idea foi callando devagar no meu maxín. Sabedor de que, tras da fascinación inicial polo fenómeno de feira, as visitas non tardarían en minguar, decidín reservar só para min unha parte aínda maior do recadado. Aseguraba así un peto xeneroso que compensase os denodados esforzos invertidos naquel proxecto. Uns aforros que –se cadra! –me axudarían a iniciar unha nova vida ao remate da miña condena. Imaxínao, mai? O malfeitor do seu fillo convertido nun cidadán respectábel grazas á colaboración dun asasino, dun monstro abxecto e repugnante? Pois, durante un salouco, achei que aquel soño era posíbel.

Na parede da cela, detrás do meu catre, había unha pedra frouxa que ocultaba un oco onde gardar o meu tesouro. Alí fun acumulando os beneficios obtidos pola exposición do criminal, tanto os gañados honestamente –se cabe empregar esa palabra nun caso semellante– como os obtidos polo imposto especial que comecei a cobrar en secreto.

Por suposto, non comentei con ninguén tal circunstancia. Menos aínda a localización do meu agocho. Dubidaba que ningún outro preso se atrevese a me roubar. O medo é unha óptima ferramenta de seguridade. Podería mesmo deixar as moedas enriba do colchón sen que ningún outro interno ousase tocalas. Pola contra, dos funcionarios fiábame menos. É certo que viviamos nun statu quo ante bellum onde nos gardabamos un respecto mutuo. Mais se eu lles estaba a roubar a eles, quen me aseguraba que non quixesen facer o mesmo comigo?

En anteriores misivas xa lle describín a natureza corrupta dos funcionarios. Se os reclusos cargabamos co cualificativo de criminais, en xustiza podería aplicarse o mesmo termo aos membros desoutro colectivo. Asegúrolle, sen temor a equivocarme, que o corpo de funcionarios de prisións é a maior cuadrilla de bandidos deste país.

Tal e como anticipara, pasado o impacto inicial, as visitas comezaron a diminuír. Por mor desta circunstancia, os ingresos dos meus colaboradores –reducidas xa desde que arrancara o meu plan de aforro –minguaron aínda máis. Paralelamente, a relación de privilexio que mantiña cos gardas resentiuse, e comezaron a me requirir publicamente máis diñeiro.

Mais iso non era o máis preocupante! O halo que me resgardaba dos outros presos esfarelouse tamén. Ao se decataren de que xa non gozaba do favoritismo dos funcionarios, os meus antigos colaboradores iniciaron un acoso continuado contra a miña persoa. Primeiro chegaron os murmurios e as malas miradas, que axiña desembocaron en insultos e mesmo nalgún conato de agresión física.

Caera en desgraza! Con todo, non son un meniño de teta. Vostede sabe que levo pasadas moitas neste mundo. Non sempre exercera de cabo de varas do presidio. Como o resto, fun tamén novato cando me tocou, e recibín con estoicismo as malleiras dos máis veteranos. Se daquela fora quen de aturalo, por que non ía facelo agora? Mais aínda sabendo que ficaba pouco tempo para a miña saída e que, repousando tras dunha pedra, un gorentoso tesouro agardaba por min.

O meu descenso na xerarquía carceraria foi tal que, de xeito paradoxal, Romasanta converteuse no meu único aliado. Ou, polo menos, iso cría eu na miña inxenuidade.

O diaño non repousa xamais, querida mai. Cando non actúa, está a pensar a súa vindeira xogada. E así o fixo tamén comigo. O ananiño inoculou unha nova dúbida na miña mente. Encrequenados nun curruncho, illados como podiamos dos outros presos, Romasanta advertiume sobre as intencións de Marcelino Ameneiro, un dos funcionarios máis veteranos do castelo.

Ameneiro era un xigante coas orellas grandes e o pelo vermello como unha cenoria. Era gordo e alto, coa pel chea de pencas. Mais non eran os graciosos puntiños que adoito adobían as caras dos nenos. Ameneiro tiña a pel da cor do leite callado, e esas manchiñas pardas creaban sensación de podremia.

Todo o mundo no castelo temía a Ameneiro, mesmo os seus compañeiros. Tiña sona de cataventos. Así, nun refacho, cambiaba axiña a man polo ombreiro pola man no pescozo.

«Escoiteino na súa garda de noite. Semellaba anoxado. Falaba cun compañeiro duns cartos que ti tiñas. Dicía que te está a vixiar de preto, que non ha tardar moito en dar con eles».

Con estas e outras palabras Romasanta envelenoume o ánimo. Sen decatarme, acabei por sucumbir no obsesivo e insalubre pantano da desconfianza. Enfermei, si, de mente e mais de corpo. Tal foi así, miña mai, que unhas estrañas febres me deitaron na cama varios días. Agradecino. Así puiden ficar preto do diñeiro. Durante os delirios causados pola febre, crin observar a Ameneiro vixiándome desde a porta da cela en varias ocasións. Os seus ollos pequechos, de xabarín, aparecíanseme na xaneliña da porta, encirrándome, acusándome. Cando así acontecía, un berro seco atragoábase na miña gorxa, roubándome o aire. Nalgunha destas ocasións cheguei a perder o coñecemento, acordando tempo despois enchoupado en suor e a tremelicar de frío.

Cando recuperei os folgos e puiden erguerme da cama, dediqueime en corpo e alma a protexer o meu tesouro. Agochado nas sombras de Santo Antón, espreitaba cada aceno de Ameneiro na procura dunha ameaza. Non me deixaba ver polo patio, case non falaba con ninguén, apenas inxería bocado. Acabei por me converter nun fantasma, un pálido saco de osos que arrastraba os pés oculto polos corredores e cos ollos roibos de sangue.

O acoso ao que era sometido por presos e funcionarios finalizou durante ese período. Os tolos son seres imprevisíbeis cos que non é aconsellábel xogar, polo que ninguén ousaba achegarse a min.

Así, mal como puiden, precipiteime até 1854. Caín neste ano como unha vaíña seca, un feixe de febras secas atadas á osamenta. Os ollos, vidrosos, intuíanse no fondo dunhas cuncas arrodeadas de auréolas violetas. O pelo caérame ostensibelmente e só algúns guechos ruíns resistían aínda na miña cabeza. Camiñaba encurvado, a rente dos muros, máis próximo ás ratas que corricaban polo chan do castelo que aos homes que nel vivían.

Mantiña con Romasanta un contacto cada vez máis escaso, que el aproveitaba, habilmente, para seguir a empezoñar a miña conciencia. Eu só tiña unha idea na cabeza: protexer o meu tesouro. E sabía quen supuña a principal ameaza!

Unha tarde fría de comezos de febreiro, coa brétema a preñar de silencio a baía coruñesa, os presos estarricabamos as pernas polo patio antes da cea. Como adoito, eu espreitaba o funcionario Ameneiro, que aturaba a parola dun compañeiro mentres apuraba un xaroto. De cando en vez os seus ollos caían sobre min, o que interpretei como un mal agoiro. Lembro que, cada pouco tempo, limpaba coa lingua as costras brancas que se lle formaban nas comisuras dos beizos. Semellaba intranquilo. Cando acabou o cigarro, esmagouno no chan e desapareceu veloz pola porta que conducía aos calabozos.

Un arreguizo de espanto apresoume o espiñazo. Aínda así, decidín ser cauto e agardar. Pode que se tratase dunha inspección rutineira, ou mesmo que só fose mexar. Con todo, non conseguía convencerme de que aquela repentina ausencia era allea aos meus cartos.

Conseguín agardar dez minutos cos ollos cravados na porta, anicado e a tremer. Era máis que suficiente. Erguinme e bulín como un lóstrego cara aos calabozos. Mentres camiñaba ouvía os latexos do meu corazón, cada vez máis fortes, rebotando nos muros de pedra até conformar unha percusión insoportábel, unha tortura. Ao chegar á porta da miña cela, confirmei con espanto a sospeita que me pesaba na alma: Ameneiro tiña na man a bolsa cos cartos. Ao se decatar da miña presenza revirou a cara con carraxe. «Vas ter que explicarme isto, baldreu!», díxome.

O máis profundo dos odios apoderouse do meu ser. Sen dar unha palabra por resposta, abalanceime sobre el e aperteille a gorxa coas mans. Malia ser notabelmente máis forte ca min, o funcionario non foi quen de se defender. Caeu de xeonllos mentres eu continuaba a apertar, máis e máis, empurrado polo meu persoal sentido da xustiza. Observaba con morboso xúbilo como regalaba os ollos con horror, mentres un laio cada vez máis feble fuxía da súa boca nun regueiriño de desesperanza. Apertei e apertei, miña mai, até que vencín os seus folgos e caeu, como un bandallo, sobre as pallas esparexidas polo chan. Só daquela, ao observalo inmóbil, me decatei de que acababa de matar un home.

Non é preciso que a atorde con detalles innecesarios que só lle causarían dor. É vostede unha muller intelixente, cunha ampla experiencia na vida, e seguro que sabe como son estas cousas. Só especificar que fun maltratado e encerrado no albuxe máis sórdido do castelo. Alí, como un can moribundo, fiquei case medio ano á espera do meu xuízo.

Non tiven trato cos outros presos mentres permanecín no alxube; porén, si volvín ver a Romasanta. Aconteceu durante o seu traslado a Ceuta, onde está destinado a cumprir o resto dunha condena que só a morte liberará. Naquela altura, eu estaba xa seguro de que fora el quen me delatara ante Ameneiro. Como soubera do meu agocho? Iso é imposíbel de discernir.

Non sei de que estrañas manobras se valeu o diaño, mais foi quen de convencer os funcionarios para que o deixasen despedirse de min. Non sabería dicirlle por que, mais cando escoitei o son das cadeas a se arrastrar sobre a pedra do corredor, souben axiña que era el. O medo apoderouse do meu corpo e instoume a me refuxiar no recuncho máis afastado da porta. Despois ouvín con pavor como a chave abría o cadeado e a pesada folla de metal facía renxer as bisagras. Malia ser un anano, a sombra de Romasanta proxectouse colosal no chan do alxube. Non dixo unha palabra até que eu, vencendo o meu propio espanto, erguín a cabeza e o mirei aos ollos. O lobishome estaba a sorrir igual que un neno diante dun doce. Só entón, sentíndose vitorioso, pronunciou a súa sentenza final: «Acabarás afacéndote ao inferno, monstro». O brillo dos seus ollos era máis intenso que nunca.

Aproveito estas derradeiras liñas para me despedir, mai. No final da miña existencia, ollando cara ao pasado, sei que vostede foi a única persoa que me amou con sinceridade, malia non ser eu –nin moito menos –merecedor de afecto ningún. Levo xa anos sen vela, sen tocala, sen escoitar a súa voz. Aínda así, xamais deixei de sentir o protector escudo do seu agarimo. Nin nos momentos máis duros vividos neste buraco nauseabundo deixei de percibilo. Pregúntome agora, xa co ferro preto da caluga, se sentirei o mesmo nese inferno prometido polo diaño. Espero que así sexa.

Este seu fillo, que a quere,

Daniel